Šume su glavni pokretači vitalnih funkcija planete i zahvaljujući njima kopno na kome živimo je naseljivo. Bez drveća koje reguliše kvalitet voda velikih svetskih reka, veliki svetski gradovi ne bi imali pristup čistoj, pijaćoj vodi. Takođe, šume ublažavaju uticaj oluja i poplava čvrsto držeći svojim korenjem zemljište čime sprečavaju pojavu erozija i klizišta. Kao jedan od najraznovrsnijih ekosistema na kopnu, šume su dom za više od polovinu kopnenih vrsta. U isto vreme, one predstavljaju kuću i izvor hrane za šezdeset miliona pripadnika urođeničkih naroda.
Na Zemlji je u 2018. godini nestalo više od 12 miliona hektara tropskih šuma, što je ekvivalent površini Nikaragve, saopštio je Institut za prirodne resurse u svetu (WRI). Kako navodi ovaj institut iz Vašingtona, od ukupne površine nestalih tropskih šuma, 3,64 miliona su primarne tropske šume koje su od ogromnog značaja za klimu i biodiverzitet. Prema platformi Global Forest Watch koja prati gubitak tropskih šuma krčenjem, 2018. godina se rangira kao četvrta najgora godina. Prethodne tri najgore godine bile su 2016, 2017. i 2014. godina.
U više od 80% zemalja u razvoju drvo predstavlja glavni izvor energije koju stanovništvo koristi za potrebe domaćinstva i industriju. Ove činjenice doprinose ceni šuma, ali najviše se ta brojka povećava kada se drvo pretvori u milione produkata koji su ljudima od koristi i koji se svakodnevno mogu naći u prodavnicama širom sveta. Nekada nepregledna prostranstva pod zelenim pokrivačem danas su devastirana posledicama ljudskog delovanja. Dodatan izvor brige izaziva činjenica da nestanak šuma prati nestanak velikog broja vrsta. Raznovrsnost i kontinuiranost koje su činile borealnu, umerenu, mediteransku, tropsku zonu, danas izgledaju fragmentisano, izmenjeno i najčešće su naseljene ljudima. Porast populacije je dominantan problem u današnjem svetu, a stiče se utisak da najveću štetu trpe upravo šume. Kiselim kišama, rasparčavanjem staništa gradnjom puteva, pretvaranjem šuma u poljoprivredna i industriska zemljišta menja se kako kvalitet tako i količina današnjih šuma.
Upravljanje šumama i ekosistemima nisu novina. Počeci zemljoradnje doneli su i seču velikog procenta šuma. Drvo se seklo ne samo zbog poljoprivrede, nego i zbog rasta naseobina. Čovek je počeo da otkriva blagodeti određenih biljnih vrsta te počinje i da ih favorizuje. Sve je više bilo primera paljenja starih, autohtonih šuma, kako bi se zamenile onima od kojih su ljudi imali više koristi. Rezultat ovakvog prvobitnog upravljanja šumama naših predaka je mozaičnost ekosistema, smena poljoprivrednih površina, površina pod travom, i manjih fragmenata šume, umesto jednog velikog prostranstva prirodne primordijalne šume, koje bi predstavljalo kontinuirano stanište.
Prva parna mašina koja je napravljena tokom 18. veka, od strane Džejmsa Vata, ubrzo je postala glavni uzrok obešumljavanja po zapadnim delovima Evrope. U Engleskoj je situacija bila najkritičnija. Posle decenija rada mašina na pogon drveta, količina šuma se drastično smanjuje, pa zbog te prekomerne eksploatacije ovog resursa dolazi do ekonomske neisplativosti, nakon čega se masovno prelazi na upotrebu uglja.
Iako bi bilo za očekivati da se danas drvo manje rabi zbog razvijanja drugih materijala, dobrodošli u vek u kom se susrećemo sa stanjem da je više od polovine svih svetskih šuma posečeno ili veoma oštećeno, od čega je najviše šuma stradalo samo u poslednjih 50 godina.
Poslednja linija borbe
Odmah nakon ruske tajge, Amazonija predstavlja najveće kontinuirano prostranstvo i do skoro ekološki netaknutu primordijalnu šumu na svetu. Danas je ta reč „netaknuta” izuzetno varljiva, jer Amazon u 21. veku uživa neslavnu titulu epicentra eksploatacije drveta. Najviše je na udaru Brazilska Amazonija, i ova šuma je poznata po tome što je u njoj zabeležen najveći stepen obešumljavanja na svetu. Ovo, ne tako malo prostranstvo, na udaru šumokradica, fragmentisano i mnogo lakše prohodno, izloženo požarima, i sve većem uticaju čoveka, osuđeno je na uništenje velikog broja kako nauci poznatih, tako i još neotkrivenih vrsta.
Drvo mahagonije (Swietenia macrophylla) ili kako ga još nazivaju „crveno zlato”, zbog svog visokog kvaliteta, veoma je traženo kao sirovina za nameštaj, drvne obloge, muzičke instrumente i prodaje se po neverovatno visokim cenama na svetskom tržištu. Upravo je visoka otkupna cena na tržištu ta koja i pored visokih troškova transporta dovodi lavinu drvoseča u nedirnutu divljinu. Pored toga što se velike količine drveta poseku, mehanizacija prilikom izvlačenja mahagonije i drugog vrednog tropskog drveća nanosi ogromu štetu kompletnom ekosistemu.
Šumarske kompanije otvaraju šumske puteve kroz zaštićena dobra, koji se protežu i do 500km. Ovi utabani putevi obično su samo prvi korak ka uništenju šumskog ekosistema, jer predstavljaju i puteve dolaska ljudi, gradnje naseobina i pretvaranaja šuma u poljoprivredne parcele.
Širom tropskog pojasa velike internacionalne drvne kompanije imaju neslavnu praksu poznatu pod nazivom „rape and run” – „siluj i beži”. Naime, ove kompanije na razne načine podmićuju vlasti i zemljoposednike kako bi dobili koncesije za eksploataciju šumskih područja, na kojima za relativno kratko vreme počiste svu šumu i veoma brzo odlaze odatle, ostavljajući lokalnom stanovništvu da se bori sa novonastalim problemima u životnoj sredini. Pokazatelj koliko su beskrupulozne te korporacije, i kolika se novca u tom biznisu obrće, je i zabrinjavajuća brojka od preko 300 ubijenih zaštitara prirode u poslednjih 5 godina. Uništavanja ovako velikog i značajnog šumskog ekosistema, koji sa pravom nosi naziv „plućno krilo Zemlje” nije lokalni, nego globalni problem.
Istorija srpskih šuma
Kada je Hans Kristian Andersen tokom svoje plovidbe po Evropskom Amazonu, stigao do Balkana, zabeležio je kako na toj zemlji žive šumski ljudi, kojima je čitav život posvećen šumama i koji iz šuma retko kad izlaze. Pisao je kako guste, mračne, listopadne šume prekrivaju ogromna prostranstva naše zemlje i kako su stabla debela i stara. Srbija je nekada bila pod šumskim prostranstvima koja su u velikoj meri pokrivala kako severne delove naše zemlje, uz velike reke Vojvodine, tako i južnije. Kako samo ime kaže, Šumadija je dobila ime po gustim i neprohodnim šumama koje su se širile po centralnoj Srbiji, naročito u 16. i 17. veku. Velika pokrivenost Srbije šumama trajala je sve do 19. veka, kada se pojavljuju spisi koji nam govore o prvim većim obešumljavanjima.
Krajem 1899. godine, Ministarstvo nacionalne ekonomije tadašnje Kraljevine Srbije, dalo je naredbu za uspostavljenje administracije za upravljanje šumama. Ova naredba je veoma značajna jer simbolizuje momenat kada je počelo prikupljanje podataka o stanju šuma na tlu naše zemlje. Prvi podaci koji su se pojavili u javnosti, a koji su bili objavljeni od strane Šumarskog departmana Ministarstva za nacionalnu ekonomiju navode da je svega 31,5% Srbije pokriveno šumom. Impresije koje je Andersen napisao o Srbiji ostaju zabeležene kao bajkovita slika, daleko od stanja šuma kakvo se sreće na ovim prostorima počev od 19. veka pa do danas.
Već sredinom 19. veka, pojavljuje se zabrinjavajući izveštaj koji je napisao tadašnji ministar finansija. Pokušavajući da ukaže na alarmantnu situaciju šuma u Srbiji on navodi sledeće: „Po Srbiji i ima i nema šuma…Posmatrajući iz daleka, država izgleda cela prekrivena gustom šumom, ali kada se u nju uđe, ne postoji prava šuma”.
Deceniju kasnije novni izveštaj ministra finansija opisuje Despotovačku klisuru kao „kamenitu, u tom obliku, da ne postoji ništa sem kamena, i samo ponegde se može videti osušeno stablo, kao podsetnik da je tu nekada bila bogata i gusta šuma, na mestu na kome se danas nalazi savršena pustinja”.
Nisu ove reči upozorenja dolazile samo iz tadašnjeg ministarstva, već su i mnoge značajne ličnosti tog vremena upozoravale na opasnosti koje nastaju nestankom šuma. Tako je naš poznati botaničar Josif Pančić pisao o velikoj eroziji zemljišta na teritoriji planine Rudnik. Godine 1856. Pančić kao nastavnik pri Velikoj školi u Beogradu, organizovao je terenska istraživanja sa svojim studentima po celoj Srbiji. U spisima koje su ostavili navedene su tačke sa najviše erozije usled seče šuma, a kao komentar stoji sledeće: „Ovi kameniti tereni su toliko uništeni i lišeni svakog oblika flore, da ljudi koji žive na tom području se suočavaju sa velikom oskudicom pašnjaka i potrebštinama koje se iz šuma mogu dobiti”.
Tokom Drugog svetskog rata procenat šume na teritoriji Srbije je pao na svega 17%, te su se nakon drugog rata po Jugoslaviji organizovale radne akcije pošumljavanja.
Koliko košta naše drveće?
Zamislite hrast lužnjak kome je potrebno od 120 do 180 godina da stasa. Zamislite sada taj isti „Slavonski hrast” koji ima samo 30 godina i šumokradice kojima ne treba ni sat vremena da ga iseku, smeste na kamion i nose na prodaju. Na sve ovo, dodajte da je lužnjaku za razvoj mladica potrebno par meseci pod vodom prvih 5–10 godina života, što je u današnjim uslovima retko, usled podizanja nasipa i smanjivanja plavnih zona. Kolika je šansa uzimajući sve činjenioce u obzir, da ovakva šuma opstane?
Jedan od vodećih problema u Srbiji kada pričamo o zaštiti prirode jeste upravo loše upravljanje šumama, te sve češća scena dok šetate šumama Srbije su kamioni puni stabala i zvuci motorne testere koji simbolično nadglašavaju pesmu ptica.
Ne možemo da govorimo o seči šuma, a da ne razdvojimo pojmove ilegalno od legalnog. Ilegalna seča i krađa šuma predstavljaju krivično delo protiv prirode i životne sredine. Efekti ilegalne seče su veoma drastični i širokog opsega, a uključuju gubitak staništa i biodiverziteta, eroziju zemljišta i smanjenje kvaliteta istog, kao i stvaranje pustinja. Ilegalne seče drva se dešavaju kako po privatnim šumama, zabranima, koje često niko ne čuva, tako i po državnim.
Iako šume predstavljaju jedan od najbitnijih obnovljivih resursa Republike Srbije, sveobuhvatno stanje naših šuma je po procenama stručnjaka nezadovoljavajuće.
Šume u Srbiji su dosta mlade, većinom vode poreklo iz panjeva, a samim tim i niže vrednosti. Sa druge strane u zaštićenim područjima su uglavnom stare šume, u kojima pojedina stabla dostižu tržišnu vrednost i do nekoliko hiljada evra. Računica je jasna i ukazuje na to zašto su upravo zaštićena područja na udaru motornih testera. Ovome u prilog govori niz seča po nacionalnim parkovima i drugim zaštićenim dobrima Srbije, koja su široko odjeknula u javnosti. I pored toga što ulaganje u očuvanje šuma možda jeste trošak, bespravna seča predstavlja dugogodišnji problem i donosi velike ekonomske gubitke, koji se mogu meriti milionima. Pored ekonomskih mrlja koje ostavljaju ilegalne aktivnosti, posledice krađe šuma jesu još veće kada se mere posledicama po životnu sredinu, a samim tim, posredno, i po drustvo u celini.
Prema podacima FAO-a iz 2015. godine, Srbiju pokriva 30% šume, ali od tih 30%, 10% su plantažne, najčešće šume Američke topole. Ovih 30% je veoma malo ukoliko poredimo sa Slovenijom, čija teritorija je 70% pod šumskim pokrivačem. Teritorija Vojvodine je najviše osakaćena usled pogodnog tla za razvijanje poljoprivrede, te ova pokrajina poseduje samo alarmantnih 5% teritorije pod šumom. Dodajući na to činjenicu da je veći deo Vojvođanskih šuma u privatnom vlasništvu, javlja se opravdana bojazan da će veliki deo biti posečen u svrhu upotrebe zemljišta za druge namene.
Koja je cena napretka i gde je balans?
Verovatno jedan od najboljih načina za spašavanje šuma jeste postizanje harmonije između iskorišćavanja šume u okviru šumske privrede, a u korist celog društva, i obnavljanja prirodnih šuma, odnosno uspostavljanje održivosti u očuvanju prirodnih ekosistema.
Zbog loše prakse u mnogim državama sveta i neznanja odakle dolazi drvo koje se nalazi na tržištu, legalnim ili ilegalnim putevima, 1993. godine je osnovana organizacija FSC (Forest Stewardship Council — Savet za upravljanje šumama). Ova organizacija ima za cilj sertifikovanje šuma kojima se održivo gazduje.
Ekološkim obeležavanjem drveta kupci koji su zainteresovani za poreklo papira, stolice ili stola koje kupuju mogu da budu sigurni da drvo dolazi iz šume koja će pod takvim uslovima gazdovanja ostati i narednim generacijama na korišćenje.
Održiv sistem gazdovanja šumama ne podrazumeva samo brigu o drvetu, nego i o celokupnom ekosistemu, tako da seča drva treba da se obavlja samo u onoj meri u kojoj šuma može da se brzo obnovi.
Potrebno je raditi na očuvanju starih šuma pod statusom zaštite i efikasno sprečiti njihovo pretvaranje u plantaže drveta. Takođe, potrebna je dugoročna zaštita biološke raznovrsnosti, zemljišta i vodenih tela, adekvatno odlaganje hemijskog i drugog otpada, kao i znanje prava urođeničkih naroda i njihova zaštita. Postavlja se pitanje koliki broj ljudi u svetu brine o pitanjima ilegalne i legalne seče? Da li je cena ono što diktira kupovinu nekog proizvoda ili je to održivo gazdovanje šumom? Prema istraživanju, čak 80% kupaca je iskazalo da bi radije kupovalo proizvode za koje se zna poreklo i koji su gajeni održivo.
Kada je počelo sa FSC sertifikatima, postojala je bojazan da će takvi proizvodi biti mnogo skuplji, pre svega zbog cene koju prirodna dobra plaćaju kako bi šuma bila sertifikovana. No, pokazalo se suprotno, u većini slučajeva ovakvi proizvodi imaju istu cenu kao oni bez pečata.
U Srbiji je 2005. godine prihvaćena FSC šema sertifikovanja. Do danas 387.000 hektara šume u državnom vlasništvu je dobilo sertifikat održivog gazdovanja.
Ipak, nije dovoljno samo da gazdinstva sertifikuju šumu kako bi se drvo markiralo i produkt prodavao sa pečatom, takođe kompanije koje obrađuju to drvo, kao i dobavljači, moraju da prođu kontrolu i dobiju potpunu dokumentaciju da rade sa drvetom iz šume u kojoj je gazdovanje obeleženo kao održivo. Tek tada se u prodavnicama mogu naći obeleženi proizvodi i kupci biti zadovoljeni „zelenom” kupovinom.
Iako se šume vode kao jedan od najgore upravljanih ekosistema na planeti, ovakav način poslovanja, sertifikovanjem i ukazivanjem ljudima na vrednost šume, verovatno je jedini način da se što bolje gazduje, sačuva biološka raznovrsnost i bogatsvo šuma. Borba protiv ilegalne seče će verovatno i u budućnosti biti veoma duga i naporna, ali uspostavljenje pravilnog sistema gazdovanja jeste prvi korak u toj borbi. Ilegalna seča i goloseča možda predstavljaju brzi ekonomski dobitak za pojedince, ali zasigurno veliki gubitak za društvo posmatrano na duže staze.
Američki pisac i prirodnjak, Henri David Toro, koji je posvetio veliki deo života istraživanju šuma, jednom je naveo: „Koja je korist kuće, ako nemamo tolerantnu planetu da je i sagradimo?” Ove reči, pune cinizma, napisane sredinom 19. veka, kada planeta Zemlja i nije bila toliko gusto naseljena u poređenju sa stanjem danas, „odekuju” u našim glavama. Sa svakom godinom, možemo sve jasnije da vidimo istinu u ovim rečima, ali takođe, znajući istinu postajemo svesniji problema i uporniji u traženju rešenja.
Nakon pročitanog teksta, obucite se toplo, zađite u šume i upoznajte ih. Uprkos svim poteškoćama, potrebno je da radimo na oporavku ovog ekosistema kako bi i deca naše dece mogla da uživaju u njihovim dobrobitima.
