Da li ste znali da je jedina srpska reč koju koristi ceo svet vampir? Naše folklorno i mitološko nasleđe veliko je, ali neiskorišćeno u filmskoj umetnosti.
Piše: Nikola Todorić
Razloga ima više. Moderna Srbija nastala je tek početkom devetnaestog veka, a tada su krenule prosvetiteljske težnje okrenute realizmu koje uključuju odbacivanje i ismevanje praznoverja i folklora. Drugo, mi nikada nismo živeli dugo u miru i stabilnosti. To znači da prostora za dokolicu nije bilo i da pisci nisu izgradili umetničku prozu iz našeg mitološkog nasleđa. Tek što nastane nekakva produkcija, počnu novi ratovi koji donesu diskontinuitet i pokretanje svega iz početka. Jedan od najvećih problema jeste to što nismo prevazišli praznoverje. Na Istoku, ali i na Zapadu i dalje se snažno veruje u vampire, veštice, drekavce, crnu magiju – što znači da i dalje živimo u fantastici i da se nije stvorila dovoljna distanca, što je bitno za stvaranje filmova.
U poslednjih dvadeset godina došlo je do promena. Oformljena je vrlo živa i snažna scena umetničke fantastike, što važi i za književnost i za film (naša kinematografija je u poslednjih 10 godina dala je dosta dugometražnih filmova koji imaju preovlađujuće ili usputne elemente čiste fantastike, naučne fantastike i hororske fantastike), a preteče imamo još u doba Kraljevine Jugoslavije.
Prvi dugometražni jugoslovenski i srpski film fantastike snimljen je 1950. godine, Čudotvorni mač Vojislava Nanovića, koji ne samo što je bio veliki bioskopski hit, nego se pokazao i kao jedan od prvih unosnih izvoznih proizvoda kinematografije nove socijalističke države. Međutim, do filma Majstor i Margarita Aleksandra Saše Petrovića (1972) snimio se samo jedan film fantastike, komedija Bokseri idu u raj (1967).
U Hrvatskoj, koja je do 1918. bila deo Austrougarske i imala duge periode mira, produkcija je bila veća. Oslanjajući se na tradiciju fantastičke književnosti iz 19. veka koju ima, počevši od Majstora i Margarite, počinju da nastaju prva umetnički ozbiljna ostvarenja: TV filmovi Đorđa Kadijevića Leptirica, Devičanska svirka i Štićenik (svi su snimljeni 1973. godine), Prokletinja Branka Pleše (1975), Kičma Vlatka Gilića (1976).
Da li se u filmove fantastike dovoljno ulagalo?
Ne, zato što naša kinematografija ima problem sa finansiranjem još od doba Kraljevine Jugoslavije, kako zbog nedovoljne zaštite domaćeg filma, tako i zbog lošeg zakonodavnog okvira. Filmovi fantastike su skupi i zato se snimaju u najviše u Americi, Velikoj Britaniji, Japanu, Francuskoj, Španiji i Južnoj Koreji koji godišnje na tržištu imaju brojne filmove svih fantastičkih podžanrova u svim mogućim produkcijama. Srpska produkcija nema takvu infrastrukturu. U njoj se godišnje proizvede petnaestak dugometražnih filmova svih žanrova. Zabluda je da je bilo mnogo bolje u ekonomski najstabilnije vreme bivše Jugoslavije. Nekako je logično da se prvo ulaže u žanrove koji postoje tradicionalno, jer doskora nismo ni imali stvaralaštvo filmske fantastike. Situacija se poslednjih godina ipak menja nabolje.
Šta karakteriše filmove fantastike u Srbiji?
Problem malog interesovanja za ulaganje u filmove fantastike počinje još od devedesetih godina kada je proizvodnja dugometražnih filmova fantastike gotovo potpuno prekinuta (između Punog meseca nad Beogradom i TT sindroma prošlo je sedam godina). Među kratkim filmovima preovlađuju studentski pokušaji. Sve je više kratkih ostvarenja sa motivom slovenske mitologije, a sve manje onih koji prate žanrovske matrice iz drugih, razvijenih kinematografija poput američke. Ali, novi početak za srpski film fantastike nagovestili su ambiciozni radovi, čija je radnja smeštena u svemir, poput ostvarenja Ederlezi rajzing Lazara Bodrože (2018) i dečjih filmova s elementima superherojstva kao što su Zlogonje Raška Miljkovića (2018). Pojedini filmovi imali su velike budžete i dobru produkciju, poput Čarlstona za Ognjenku (2008). Postoji i produkcija domaćih žanrovskih filmova koji se snimaju na engleskom jeziku i po prepoznatljivim žanrovskim obrascima radi lakše prodaje na stranom tržištu (Zona mrtvih i Mamula Milana Konjevića i Milana Todorovića).
Ima nade za srpski film fantastike, što je nagovešteno i na ovogodišnjem FAF gde je prikazana Kičma Vlatka Gulića, možda baš zato što podseća na scenario koji nam se upravo dešava. U jednom sumornom, distopijskom, beogradskom naselju, u nekom nepoznatom vremenu, proglašen je lockdown. Stanari ostaju prepušteni sami sebi u vrtlogu odvratnog mirisa smoga. Oko solitera, u mračnim hodnicima, počinje da se širi nepoznati virus koji tera ljude na samoubistva. Nekoliko radoznalih stanara pokušava da sazna od mikrobiologa Pavla (igra ga Dragan Nikolić) šta se zapravo dešava i zašto komšije umiru takvom brzinom. Dok svet oko njih propada, retko ko shvata da će nam jednoga dana ostati samo saosećanje prema drugom čoveku. To je uostalom ono što treniramo poslednjih meseci.
Top 10 filmova:
Čudotvorni mač (Vojislav Nanović, 1950)
Leptirica (Đorđe Kadijević, 1973)
Kičma (Vlatko Gilić, 1976)
Lijepe žene prolaze kroz grad (Želimir Žilnik, 1986)
Sabirni centar (Goran Marković, 1989)
Sveto mesto (Đorđe Kadijević, 1990)
Šejtanov ratnik (Stevan Filipović, 2006)
Tehnotajz: Edit i ja (Aleksa Gajić, 2009)
Neprijatelj (Dejan Zečević, 2011)
Ederlezi rajzing (Lazar Bodroža, 2018)
