U okviru programskog luka Heroine Evropske prestonice kulture, u Novom Sadu otvorena je izložba Heroine Spomen-zbirke Pavla Beljanskog koju ćemo moći da posetimo do 17. jula.
Na osnovu brojnih svedočanstava i ličnih prepiski, saznajemo da je Beljanski veoma poštovao žene, a da je posebno bio impresioniran stvaralaštvom, ali i ličnošću Nadežde Petrović, kao i Milice Zorić, svoje savremenice, koja je inspiraciju za svoja dela crpela iz nacionalne baštine. Zbog toga ne čudi što najveći broj dela u kolekciji Pavla Beljanskog čine upravo dela ove dve umetnice, po četrnaest, što je više od broja zastupljenih dela bilo kojeg muškog autora u kolekciji. Pored ove dve umetnice, značajno mesto u kolekciji Beljanskog čine i dela Lize Križanić, Zore Petrović, Vidosave Kovačević, Bele Pavlović i Ljubice Cuce Sokić.
Tekst i fotografije: Vladislava Milovanović Milošević
Vreme u kojem je živela, Nadežda Petrović obeležila je angažovanjem kao slikarka, fotografkinja, likovna kritičarka, ali i svojim društvenim i političkim aktivizmom, počev od organizovanja Udruženja Kolo srpskih sestara, Prve jugoslovenske izložbe, Umetničkog udruženja “Lada”, Prve jugoslovenske umetničke kolonije u Sićevu, do učešća u Prvom svetskom ratu u kojem je izgubila život kao bolničarka. Njeno slikarstvo bilo je izraz svega onoga za šta se borila i na drugim poljima – slobode, emancipacije, nacionalne snage.
Jedna od najposvećenijih istraživačica Nadeždinog života i stvaralaštva, Katarina Ambrozić konstatuje da iako je njeno slikarsko delo značajno i veliko, nju su tek ratničko izjednačavanje sa muškarcima kao i prerana smrt, učinili heroinom. U svojim mnogobrojnim prepiskama sa Ministarstvom prosvete, tražeći povišice ili odsustva, piše: “Biti umetnikom u sredini nekulturnoj, raditi i boriti se za umetnost sa mnogim teškoćama, a na prvom mestu sa siromaštvom, koje ide pod ruku sa talentima, postalo je pravilo. Ima li među umetnicima jednoga koji bi mogao zaboraviti nevolje svoje mladosti, bogatstvo svojih želja, siromaštinu svojih poderanih džepova – one večne atribute koji prate jednog umetnika, maltene kroz ceo život?” Znatnu zastupljenost njenih dela u kolekciji Pavla Beljanskog možemo objasniti silinom njenog slikarskog izraza, nacionalnim temama, kao i motivima i prizorima koji Srbiju prikazuju kao “živopisnu, patrijarhalnu i ruralnu zemlju.” Povodom njenog društvenog angažmana, Beljanski je zapisao: “Kada je trebalo mobilisati duhovne i moralne snage našeg naroda, pojavljuje se jedna mlada devojka odrasla u patrijarhalnoj sredini koja je imala tačnu viziju svega što će se odigrati”, aludirajući na njenu predvodničku ulogu u borbi za kulturno povezivanje Južnih Slovena.
Snažnim, ekspresivnim gestom i bojom, Zora Petrović beležila je različita stanja ljudske duše i tela, a za teme je uglavnom birala žene iz različitih socijalnih sredina (seljanke, Romkinje, koleginice – Lizu Križanić i Leposavu Belu Pavlović). Intenzivnim koloritom i izraženom gestualnošću poteza, njeni ženski aktovi sugerišu stanja anksioznosti i egzistencijalnog nemira. Počev od borbe za slikarsko obrazovanje, ova umetnica je sve svoje životne izazove sa kojima se u srpskoj sredini suočavala transponovala u svoje slikarstvo. Feministički karakter njenih dela ogleda se u poigravanju sa rodnim identitetima i nastojanjima da destabilizuje rodne uloge. Društveno priznanje Zore Petrović biva potvrđeno i kada je postala profesorka na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, da bi nakon njenog penzionisanja profesuru preuzela Ljubica Sokić, takođe jedna od umetnica čija su dela zastupljena u kolekciji Pavla Beljanskog.
Tapiserije Milice Zorić, Pavle Beljanski je počeo da kupuje za svoju zbirku počev od 1961, dve godine nakon njene prve samostalne izložbe u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu. Prema njegovim rečima, “delo Milice Zorić, uzeto u celini, predstavlja čitav jedan epos, sličan zbirci epskih narodnih pesama, izgrađen na misaonoj i moralnoj bazi velikog raspona.” Teme koje su Milicu Zorić okupirale uglavnom su bile srpska istorija, sudbina čovečanstva, ali i žena i njene uloge u društvu. U svojim delima ona ove tri teme vrlo često prepiće. Često na svojim delima predstavlja srpske vladarke za koje misli da su patile u svojim ulogama – nametnutim brakovima, državnim poslovima koji su ih činili otuđenim i usamljenim.
Po četiri slike u stalnoj postavci Spomen-zbirke Pavla Beljanskog imaju Ljubica Cuca Sokić i Vidosava Kovačević. Ključnu ulogu u otkrivanju stvaralaštva Vidosave Kovačević imao je upravo Pavle Beljanski, koji je stekao uvid u njeno delo posredstvom njene sestre, Milice Rakić, koja je bila udata za pesnika i diplomatu, Milana Rakića. Lazar Trifunović naziva Vidosavu “jednim od najlepših talenata srpske moderne”. Jedna je od prvih srpskih slikara koji su slikarsko obrazovanje sticali u Parizu, a pripadala je prvoj generaciji srpskih likovnih umetnika koja je sasvim uspela da prevaziđe konzervativni akademizam XIX veka i da bez problema korespondira sa najsavremenijim tendencijama evropske kulture. Osim snage poteza i intenzivnog kolorita bliskih ekspresionizmu, njena dela pokazuju i izuzetnu moć pronicanja u unutrašnji svet ličnosti. Najveći broj dela Vidosave Kovačević još uvek se čuva u Spomen-zbirci Pavla Beljanskog u Novom Sadu.
Slikarstvo Ljubice Cuce Sokić opisuje se kao intimističko. Počevši mrtvom prirodom, pejzažima, figurama i portretima, umetnički se razvijala u pravcu uprošćavanja formi, geometrizaciji i umerenoj apstrakciji. Naime, “elegično i intimističko slikarstvo Ljubice Sokić, klasičnih motiva – portreta, pejzaža, urbanih veduta, mrtvih priroda”, bilo je privlačno Pavlu Beljanskom. Iako u njegovoj kolekciji nema primera čiste apstrakcije, ovaj mecena moderne umetnosti otkupljivao je rado dela koja jasno pokazuju težnju ka pojednostavljivanju formi, harmonijskim, gotovo muzičkim kadencama i oslobađanju od tradicionalnog nazora.
Liza Križanić bila je ličnost koja je savremenicima privlačila pažnju svojim ekstravagantnim i stilizovanim izgledom koji su mnogi umetnici želeli da ovekoveče. Svom suprugu, Pjeru Križaniću pomagala je u stvaranju karikatura. Beljaski je u slikarstvu Lize Križanić prepoznao poetiku i tematiku kojoj je bio naklonjen, pa je dve njene slike uvrstio u svoju zbirku. Iako je u Kosjeriću osnovan legat Lize Križanić, njeno slikarstvo još uvek čeka na istorijsku verifikaciju i afirmaciju.
Leposava Bela Pavlović od početka 30-ih godina stvarala je u duhu umerenog ekspresionizma i poetskog realizma. Bila je odličan crtač. Kroz različite aktivnosti kao što su pedagoški rad, prevođenje, organizacije izložbi, Bela je potvrđivala svoju svestranost. Samostalno je izlagala u Bukureštu, Skoplju i Beogradu. Najviše radova Leposave Bele Pavlović čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu, dok se u Spomen-zbirci Pavla Beljanskog mogu naći dve slike i brojni njeni crteži.
