Roman havasi je ples turskih Roma. Od četiri skupine Roma koji su se iselili iz Indije, jedna, Gavazi (kod nas odomaćen izgovor) grupa, naselila je prostore Orijenta. Gavazi znači romski narod. S obzirom da je na tom prostoru dominantna plesa forma bio orijentalni ples u svim vidovima društvenog života, Gavazi su ga neizbežno inkorporirali u svoj plesni izraz. Prave orijentalne plesačice su se zvale Awalim i obučavale su se u doslovno akademskom smislu, pored fizičkih, kondicionih plesnih treninga učeći i istoriju muzike, sviranje instrumenata i podatke iz opšteg intelektualskog obrazovanja, u to doba pretežno astronomija, pri čemu sličan sistem obrazovanja imaju i današnje orijentalne plesačice, samo bez institucionalizacije te vrste.
Gavaze su orijentalni ples sveli na boemsku, čergarsku varijantu umetničkog izražavanja. Kako je među njima bilo pravih plesačica, tako je bilo i prostitutki koje su imitirale ples kako bi namamile mušterije, izvodeći zapravo neku varijantu egzotičnog plesa, na sličan način na koji se od strane prostitutki vekovima imitira klasičan orijentalni ples, a i kod nas u kafanama peva i svira sa kićenjem pevaljke i tome slično, jer vulgarizam uvek i imitira dominantnu formu vrhunske umetnosti i glamura.
Nakon proterivanja iz Egipta iz razloga koje istorija ne poznaje, a nagađanja se svode na bajkovitu infantilizaciju, naselili su se u Tursku, tada Otomansko carstvo. Svoju tradiciju uličnih i vašarskih zabavljača nastavili su i u Otomanskom carstvu. Kako su kao zabavljači povremeno bivali tamo gde i Osmanlije, kako iz krajnje vulgarizovanih, tako i iz plemenitih uživalačkih pobuda naručilaca, upravo zbog genijalnosti u jednostavnosti i velike opcije emocionalnog izraza u njihovom muzilkom sistemu, izvršili su nemerljiv uticaj na muziku područja u kojima su boravili.
Narodna muzika niškog kraja je najbolji, a verujem, nama i najbliži i najjasniji primer. Ne samo da su pojedine izvorno turske pesme prepevane, nego su se i stvarale nove sa istim ritmom, a i na narodne ogra izvršen je manji, ali ipak vidan uticaj. Ritam roman havasi je 9/8 I 7/8 (da ne bude zabune, 7/8 se smatra vizantijskim jer potiče sa crnomorskog područja, autohton je za područja, ali ne i za danas postojeće etničke grupe, sviran je i u Vizantiji, ali su ga koristili i Romi, Cincari, otuda i u metohijskim pesmama, kod nas je dospeo kombinovanim kulturološkim uticajem, a smatra se da mu je poreklo keltsko).
Koraci predstavljaju pretežno rad nogu, upečatljiv rad kukova i karlice uopšte, manje grudnog koša, a ruke su opuštene u atipičnim pozicijama. Kostimi se sastoje od širokih dugih sukanja sa mnogo marama oko struka i sasvim često puno novčića na maramama oko struka i na glavi, a gornji deo nije verziran jer se u roman havasi torzo jako malo koristi. Nema rekvizita, a nastupa se solo ili grupno, ali uglavnom solo. Iako svaki ples može biti scenski, roman havasi nije u akademskom smislu te reči scenski ples, te svoju pravu draž dobija kada se igra upravo sa publikom. Flou je tipično boemski, jednostavan, sa jakim emocionalnim nabojem, ali bez sofisticiranih i dubokih umetničkih pretenzija. Valjalo bi kad se govori o jednostavnim muzičkim konstrukcijama uporediti šumadijsku dvojku kao jednostavan i elegantan ritam, ali bez mogućnosti bilo kakvog intrinzičkog emocionalnog naboja, te služi samo kao takt, a emociju daje test kao takav, i roman havasi kao takođe jednostavan, narodni, ali daleko upečatljiviji ritam koji praktično govori sam za sebe pa takva pesma, iako bez ikakve elegancije, omogućava znatno složeniji i sadržajniji naboj jer ga dobija i iz ritma i iz melodije i iz teksta. Roman havasi je pravi primer čisto umetničkog izraza trivije i dokaz da umetnost živi za sebe i da se može samo usavršiti i razviti, ali nikako naučiti.
Današnji roman havasi je turska varijanta gavazi plesa. Roman havasi se izučava u okviru orijentalnih plesova, ali i u okviru internacionalnih narodnih igara. Trenutno ne postoji zvanični kursevi Roman Havasi u Srbiji, ali je moguće dobijati privatne časove od izvođača po dogovoru, a ima i sasvim korektnih YouTube tutorijala. Poznati svetski izvodjači roman havasi su Rejhan Tuztuz, Ozgen, Sofi Aromosa, Elizabet Strong, Didem Kinali, a kod nas Simona Jović i Aleksandra Kondić. Za orijentalne plesače iz Srbije, ali i druge entuzijaste koji bi voleli da uče ovaj ples, a razmatraju javne nastupe, bitno je reći da će takva varijanta orijentalnog plesa od strane ljubitelja i poznavaoca kako naše narodne, tako i muzike i igre uopšte među domaćom publikom naići na daleko veće razumevanje i prihvatanje od strane drugih stilova orijentalnog plesa, samo zato što je bliži senzibilitetu naše narodne muzike. U poslednje vreme svedoci smo rastućeg nacionalizma i uopšte pada nivoa opšteg obrazovanja na području Srbije, te je opšti trend odbacivanja i demonizacije svakog stranog, pogotovo romskog, a ponajviše orijentalnog uticaja na našem prostoru od strane određenih krugova srpskog društva više nego evidentan. Sve je prisutnija demonizacija kako izučavanja orijentalnog plesa, tako i čitavog postojećeg muzičkog nasleđa nekih segmenata srpske narodne muzike. Očuvanje roman havasi nasleđa u našoj muzici kao jednog od orijentalnih muzičkih nasleđa pada na mali broj entuzijasta, koji neretko imaju veliki ugled među inostranim poznavaocima muzike. Simona Jović je nastupala u Savetu Evrope izvodeći jedan od romskih plesova, što je predstavljalo presedan u svetskoj dnevnoj politici, a i umetnosti, jer pre toga nijedan izvođač bilo koje vrste umetnosti nije nastupao u toj instituciji. Međutim, u svetu roman havasi dobija pažnju, čak u sve većoj meri, te nema bojazni da će ova umetnost izumreti i da se neće još jako dugo imati prilike da se u njoj uživa.
