Grčka i Rim
Ono što danas znamo o modi antičkog svijeta dugujemo na prvom mjestu umjetnosti i ponekom spisu koji govori o običajima antičkih civilizacija. O modi Antičke Grčke saznajemo uglavnom kroz vajarska djela i skulpture te slikarstva sa vaza, budući da je zidno slikarstvo nesačuvano do današnjih dana. To nije slučaj sa umjetnošću Rima, gdje je, „zahvaljujući” erupcijama Vezuva, kada su čitavi gradovi bili zakopani u drevna vremena, a potom i otkopani prethodnih vijekova, pronađen veliki broj potpuno očuvanih umjetničkih djela, između ostalog i fresko-slikarstva.
Razlika u proučavanju mode ove dvije civilizacije i dva široka vremenska perioda zbog prirode pronađenih dokaza mora postojati. Treba imati u vidu da je sva boja sa skulpure, koja je primarni izvor poznavanja grčke mode, vremenom nestala; tamo gdje se još u tragovima nalazila bila je doslovno brisana s kraja 18. i tokom 19. vijeka da bi se uklopila u romantizovanu sliku Antičke Grčke koja je sva čista, bijela i jednostavna. Nasuprot tome, slikarstvo Rima je ostajalo netaknuto, te su i dokazi ostali u izvornom stanju. Naknadno je međutim utvrđeno da je i grčka civilizacija i te kako njegovala ljubav prema boji, kako u najranijim vremenima tako i u tzv. klasičnom periodu 5. vijeka p. n. e. i kako u modi tako i u arhitekturi ali i svim drugim oblastima vizuelne kulture. Čak se čini da je ta sloboda u upotrebi materijala i oblika išla još dalje nego što se razvijala kod Rimljana; i rimska je boja kao i draperija negdje ukrućena kao i rimski duh, po prirodi osvajački.Ono što je najspecifičnije za antičku grčku odjeću pak nije boja, već upravo oblik, odnosno njegovo nepostojanje. Grčka moda je, posmatrana iz ugla savremene mode, čak ne-moda; ona negira oblik tijela na način na koji ga, recimo, ponegdje negiraju i dekonstruktivističke modne struje koje se javljaju u poslednjih dvadvadesetak godina. Djeluje ishitreno praviti ovakva poređenja, budući da istorijski razmak stvara jaz koji je dao potpuno drugačije shvatanje mode uopšte. Ipak, da bismo lakše shvatili šta antička moda jestemožemo poći od toga šta ona nije, a ona na prvom mjestu nije mimezis, odnosno oponašanje (prirode).
Mimezis je upravo ono na čemu se, bili mi svjesni ili ne, zasniva naše shvatanje odjeće. Kada se odjeća kreira, ona se kreira tako da isprati oblik tijela, i to u smislu oponašanja. Tako i jakna i majica i pantalone i haljina suštinski prate liniju tijela, bez obzira na mogućnost manjeg ili većeg odstupanja. Mi gotovo da ne prepoznajemo kao odjeću ono što nema oblik tijela, ono što nije ukrojeno, oblikovano, precizno i jasno, tako da tim oponašanjem nedvosmisleno ukazuje na svoju funkciju. Odjeća nam je danas kod za funkciju, koji može biti više ili manje čitak; čak i onaj dizajn koji odbija prostu imitaciju oblika tijela ipak referiše na njega; i skulpturalna, avangardna modna djela ipak su osmišljena tako da stabilnošću oblika mogu biti nošena samo na jedan način. Upravo to je koncept koji antička moda ne poznaje, posebno moda Antičke Grčke. Odjeća je ovdje shvaćena kao potpuno nezavisan element, koji, naizgled paradoksalno, svoju nezavisnost zasniva na mogućnosti prilagođavanja tijelu.
Govoriti o odjeći kod Grka znači govoriti o njenom veličanstvu draperiji. Draperija je tkanina složena u nabore, odnosno takva da svojim slobodnim padom izaziva stvaranje nabora. Da bi se to postiglo, odjeća nije krojena, već su se koristile slobodne površine materijala u raznim odnosima.
Odjeća se kod Grka sastojala od platna, kopči za platno i kaiševa. Platna su najčešće pravljena od lana ili vune, bila su uglavnom pravougaono sječena i velikih dimenzija. Kopče odnosno fibule su bile male, u bronzi ili zlatu (zavisno od statusa onog ko odjeću nosi), dok su kaiševi nošeni često ali nisu bili obavezan dio antičke odježde. Prva dva elementa su srž antičkog odijevanja: to je odijevanje koje se zasniva na obmotavanju, prebacivanju materijala i njegovom kopčanju; to je moda bez kroja. Materijal slobodno pada niz tijelo ili od tijela, tako da su čak i rukavi koji se javljaju na peplosima ili tzv. jonskim hitonima slobodnopadajući i postoji veći broj načina da se jedan te isti odijevni predmet iznese.
Nikakva ideja o naivnom podražavanju tijela kao vodilji stvaranja kod Grka ne postoji: Hegel je dobro zapazio da je upravo odbijanje da odjeća prosto prati tijelo davalo na izražajnosti i doprinosilo dramatičnosti svakog pokreta. Odbijanje proste simetrije kao glavnog načela oblačenja (što je nužno za odijevanje koje oponaša tijelo čovjeka) još je jedna od bitnih odlika antičke grčke mode, a koja takođe doprinosi stvaranju utiska pokretnosti odjeće koja se nosi. I premda su donje haljine (hitoni i peplosi) bile uglavnom svjetlijih boja i jednostavne, ogrtači su bili uvijek bojeni, čak izuzetno dekorativni. To ipak ne znači da je odjeća bila lišena funkcionalnosti ili da nije odavala društvene kodove tog vremena. Jer, recimo, žene su uz nanose draperija morale da nose i velove svaki put kada su napuštale kuće, uprkos današnjem uvreženom mišljenju da je to stvar „primitivnog istoka”; nasuprot tome, muškarci su mogli da hodaju polugoli, često samo u nabranim ogrtačima (himation). Obuća je bila jednostavna, uglavnom su se nosile sandale (ono što mi nazivamo „rimljanke”), a kosa je u klasičnom periodu pa i nakon toga (helenistički period) podizana u punđe ili sklanjana ukosnicama sa lica tako da je puštena
samo pozadi; nošene su dijademe, kosa je često bila u pletenicama, ali je cjelokupni izgled zahvaljujući dosta slobodnom padu odjeće i kose odavao utisak jednostavnosti, nepretencioznosti; Grčka antička moda je potpuno fluidna, amorfna i asimetrična, a odjeća tu vodi samostalan život na takav način da i ljepota tijela dolazi do izražaja u svojoj strogosti i pravilnosti.
Iako je umjetnost Antičkog Rima naizgled slična, ona joj nalikuje samo po preuzimanju nabora, draperija, odnosno odnosa kopči i platna – ali je ovdje taj odnos više formalan nego suštinski. Radi se o tome da je osnov rimske odježde potpuno ukrojen komad po načelima oponašanja tijela: to je tunika. Materijal koji dolazi preko tunike tj. donje haljine (toga za muškarce i pala za žene) je nabran, obmotava se i jeste na kopčanje, ali je sama tunika ukrojena: ima rukave, jasno određenu dužinu i oblik. To znači da materijal koji se prebacuje preko samo daje iluziju kretanja, odnosno to kretanje sada ne izražava samo tijelo, budući da je pokret već blago sputan donjom haljinom. Pa ipak, mimezis nije cilj barem u formalnom smislu, on se dakle čak izbjegava pokazati; više se čini da je funkcionalnost bio odlučujući element za drugačiji pristup oblačenju žitelja antičkog Rima. Međutim, ne može se govoriti o funkcionalnosti u pogledu rimskih frizura, a u odnosu na grčke, jer one su mnogo strožije zamišljene, čak i naročito onda kada su kitnjastije, raskošnije. Teže da se podižu u visinu, kosa je zategnuta i umjesto nonšalancije ovdje se javlja utisak odlučnosti i samosvijesti; različit duh naroda dao je različito shvatanje mode, te se pokazuje da naizgled slična odjeća nosi dosta razlika, odnosno ostavlja potpuno različit utisak na posmatrača.
Objašnjeno je kako smo u razumijevanje temelja antičke mode (koja se zasniva na draperiji, odnosno materijalu koji slobodno pada i stvara nabore) pošli od savremene mode. Ovdje sada treba učiniti suprotno: poći od antičkog da bi se vidjelo šta to možemo reći o temelju savremene mode, te njenim ograničenjima. Mimezis kao temelj mode danas, odnosno mode kakva više ili manje postoji već vijekovima, jeste faktor koji je ograničavajuć koliko i neophodan.
U društvu koje nije estetski zasnovano, a to je društvo današnjice, funkcionalno je primarno; odjeća koja oponaša tijelo omogućava mu veću pokretljivost, nosivost, jer ne postoji prepreka ili bilo šta što se ne da obuzdati, bilo šta što zaista slobodno pada i mijenja položaj nezavisno od našeg. Upravo tamo gdje je funkcionalnost dovođena u pitanje, dekonstruktivizam je imao najplodnije tlo za svoj razvoj; sve drugo je prosto poigravanje formom, preuveličavanje oblika, jedno narušavanje linije tijela toliko očevidno da još više ukazuje na to da je nemoguće pobjeći od iste te linije tijela. Tamo gdje je semantička vrijednost odjeće dovedena u pitanje dekonstruktivizam je dostizao svoj vrhunac, jer se pokazalo da odjeća nije samo oblik ili ne-oblik već i značenje. Da li savremena moda može odbaciti poznavanje majice, razoriti odnos odjećatijelo na nivou značenja i izvojevati slobodu kakvu je Grčka imala gotovo neutralnom materijalnošću svoje odjeće? Ili bi vraćanje mode na temeljni odnos materijala i tijela kroz bezobličnost ubilo i samostalnost mode kao institucije, kao industrije, koja se sada temelji ne na nosivom i jednostavnom, već upravo na kompleksnom odnosu forme i ne-forme, uvažavanja oponašanja tijela i narušavanja tog oponašanja?
Arhitekta Piter Ajzenman je, u svojim arhitektonskim ekperimentima s kraja šezdesetih godina, u čuvenoj Kući VI postavio stepenice da vise sa plafona. Njegov je dekonstruktivistički pristup zahtijevao ne to da se sada kaže da stepenice vise sa plafona odnosno da nisu funkcionalne, već da je taj stepeničasti oblik plafona koji je sada stvorio jedan novi plafon i ništa više. Želio je da zaboravimo da taj konkretan oblik nazivamo stepenicama, te da omogućimo da se on kao takav nađe bilo gdje, odnosno da ne bude vezan za svoju funkciju. Zapravo je time potvrdio to koliko mi značenje vezujemo uz oblik, čak i kad oblik izgubi funkciju zbog koje je dobio značenje. S tim u vidu, zaključujem da bi danas i haljina nastala od komada materijala (obmotavanjem i kopčanjem) bila samo to: haljina nastala od ogrtača. Jer mi smo oduzeli moć transformisanja i slobodu koju su Grci još dozvoljavali svojoj odjeći; mi znamo samo za konačni oblik, oblik čije su granice upravo granice njegove funkciije odnosno njegovog značenja.
