„Vrednost kuća dakle nije u njihovim dimenzijama, pa najčešće ni u građi, već u proporcijama i izraženim odlikama, naravno u njihovoj ličnosti, u personalitetu, u onome što nazivamo Dušom”
Borislav Pekić
Otomanska tradicija i arhitektura su veoma bliske shvatanju naših ljudi. Balkan, ulice Mostara, Prilepa, Ohrida, Vranja. Hrana, nošnja, muzika i naravno obilje turcizama u našem jeziku (a ima ih preko 8 000), nesumnjivo potvrđuju izvore našeg istorijskog nasleđa i kulture. Ono što nedovoljno znamo o našim dojučerašnjim vladarima jesu njihove vrline, navike, problemi i religija. Turska, kao zemlja koja se nalazi na raskrsnici puteva između Evrope i Azije, uspela je početkom prošlog veka da izvrši slojevite reforme pod vladavinom „oca nacije” Kemala Ataturka i tadašnju carevinu transformiše u republiku. Turska se danas suočava sa velikim izazovima našeg vremena. Počev od enormne industrijalizacije, prihvatanja zapadnih normi življenja, pa do populizma i nadolazećeg fundamentalizma sa istoka. Uprkos svemu, ona uspešno odoleva svim pritiscima i uspeva da svojim građanima omogući daleko bolje životne uslove i očuva svoj nacionalni identitet. Turska prestonica, Ankara, moderan je i dinamičan grad širokih bulevara i brojnih parkova.
U srednjevekovnoj istoriji poznat kao Angora, danas je drugi grad po veličini u zemlji posle Istanbula i najznačajniji administrativni i univerzitetski centar Turske. Nalazi se u srcu Anadolije na 1000m nadmorske visine, a grad danas broji oko 4,5 miliona stanovnika. Ankara ima ogroman simbolički značaj za Turke. Ona je mesto početka nove ere turskog naroda. Simbol je nezavisnosti i razvoja.
Otomanska Arhitektura (1326-1924)
Krajem XII veka, islamski svet je izgubio većinu svoje snage, prestiža i prosperiteta kroz unutrašnje borbe i česte izmene granica. Invazija Tatara sa istoka i ujedinjenih hrišćana pod španskom zastavom sa zapada, rezultirala je gubitkom velikog dela teritorije carstva. Vreme veličanstvenih građevinskih dostignuća Alhambre i Kordobe neumitno je prošlo. Međutim u približno istom periodu dolazi do ponovnog ujedinjenja muslimana pod Osmanskim kalifatom. Vlast se proširuje u istočnoj Evropi, Grčkoj, Mađarskoj i na Balkanu, što je bio veliki podsticaj za oživljavanje svih umetnosti, a naročito arhitekture. Jasan dokaz za to je bogato otomansko nasleđe koje još uvek čini veliki deo evropske kulturne i umetničke baštine. Razvoj otomanske arhitekture sledi proces sličan onim iz ranijih perioda muslimanske ekspanzije. Od XVI veka pa nadalje, otomanski stil se razvijao nezavisno, obogaćujući se novim izrazima i arhitektonskim elementima. Najvažnije odlike ove arhitekture su prefinjen osećaj za geometriju i proporciju, dekorativnost, spiritualnost i delikatnost u rešavanju privatnosti prostora.
Turski način života tog vremena, a posebno njihov kod ponašanja u društvu, imao je uticaj i na urbanizam. Trgovi su bili prilično retki, ali su zato građeni veliki otvoreni javni prostori tržnice, gde se odvijala prodaja namirnica, alata i odeće. Kulija je predstavljala najvažniji deo otomanskih gradova, ali to nije bila funkcija koja odgovara ideji javnog prostora u zapadnom smislu. To je bilo religiozno i socijalno mesto, gde je u većini slučajeva postojala džamija, medresa, bolnica, groblje i biblioteka. Džamija i kulija su tako formirale centralni kompleks unutar urbane strukture stambenih područja. Karakterističan primer takve gradnje u Ankari je prostor oko Citadele (Ankari Kalesi), koji predstavlja ujedno i najstariji deo grada. Veliki bazar nalazi se u Ulus Bentderesi Distriktu, na obronku visine 978 metara. Otomanska kuća, stožer patrijarhalnosti i privatnosti, dosezala je u visinu do dva, a ponekad i tri sprata. Prizemlje se obično gradilo u tvrdom kamenu, dok je sprat bio od lake drvene konstrukcije (bondruka). Osnova kuće je uvek bila približno kvadratna, a strana koja se pružala od istoka prema zapadu je bila duža za jedan do dva metra.
Glavni ulaz je hodnikom vodio ka sobama koje su činile zasebnu celinu. Sporedni, nezavisni ulaz je obično vodio u baštu. Turska kuća se sastojala od podruma, štale, drvne šupe, dvorišne letnje kuhinje, prizemlja ili mezanina sa zimskom kuhinjom i dnevnim boravkom. Gornji sprat je obično imao više soba za spavanje, organizovanih oko čardaka, koji je zbog kontinentalne klime uvek bio zastakljen. Sve sobe na spratu osim devojačke, imale su hamam i drveni nameštaj – dogram. Dogram je nepokretni drveni nameštaj koji čine: hamam, furunluk, džamluk, teredže, dušekluk, pomoćni dolap i pođukluk. Zidovi na spratu su bili tanji od istih u prizemlju. Sobe su bile prostrane, do 6×5 metara, osvetljene i izuzetno bogato dekorisane. Zidove soba krasile su leuhe, kaligrafski natpisi, odnosno uramljeni citati iz Kur’ana. Severoistočne sobe su bile cele u pendžerima, prozorima ukrašenim belim zavesama. Plafoni su izrađivani tehnikom užljebljenih bukovih daščica. Daske se nisu farbale, kako bi se osećao prijatan miris drveta. Iznad prozora, niže plafona bili su drveni rafovi duž tri zida soba. Na njima su ostavljani: sahani, ćase, meterizi i druge posude za jelo.
Ulus Bentderesi Distrikt
Druga vrsta kuće koja se takođe gradila u Ankari tokom otomanskog perioda je dvostruka kuća ili tzv. bratska kuća. Ove kuće su bile osmišljene kao dvospratne građevine sa dve ili više identičnih funkcionalnih jedinica. Koncept ovakvih kuća je kasnije prihvaćen i od strane pravoslavnog stanovništva širom Balkana, ali sa unutrašnjim adaptacijama u skladu sa svojom tradicijom. Kuće su građene na strmom terenu koristeći kamen, dok su spratovi bili drvene konstrukcije. U otomanskoj arhitekturi drvo je bilo omiljeni građevinski materijal. Prilagodljivo izradi različitih formi, snažno u konstrukciji i dobar toplotni izolator. Najčešće se koristilo drvo kestena, bora, vrbe i topole. Drvo je uticalo na estetsku teksturu, ali i na formiranje posebnog stila u gradnji. Na osnovu tih karakteristika prepoznajemo tri tipa tadašnje gradnje kuća.
Izgled renoviranih kuća u Ulus Bentderesi Distriktu
Prvi je Brvnara. Za ovaj tip je korišćen najstariji, tradicionalni metod drvene konstrukcije u kojima su se drvene grede (balvani) preklapali i pričvršćivali na krajevima. Zidovi formirani na ovaj način su uspešno odolevali hladnim zimama Ankare. Modernije metode ove izrade se koriste i danas u planinskim selima na severu Turske.
Sledeći način je Hatil konstrukcija, gde su masivne drvene grede ugrađivane u spoljne zidove kuća, takođe koristeći kao glavne građevinske materijale kamen, drvo i blato umesto maltera.
Treći način gradnje je Himis konstrukcija, koji se koristio drvenim okvirom koji bi se tokom zidanja ispunjavao ciglom ili kamenom. Ovaj tip gradnje je varijacija graditeljske tradicije koja postoji u mnogim delovima sveta, od starog Rima pa sve do danas. U ovom tipu gradnje drvo se ponaša kao armatura i daje ojačanje celokupnom skeletu kuće. Danas su prizemlja ovih kuća pretvorena u prodavnice i kafane, dok su viši spratovi renovirani i posluju kao pansioni. Ovakav obrazac očuvanja tradicionalne arhitekture je postao veoma popularan i primenjuje se i u savremenijim građevinama ovog dela grada.
Hotel Ankara Palas
Ovo monumentalno zdanje otomansko-orijentalnog karaktera je prvobitno projektovao 1924. godine arhitekta Vedat Tek, ali nakon što je on napustio projekat hotel je izgrađen u skladu sa novim zahtevima mladog talentovanog arhitekte Ahmeta Kemalettina. Hotel je otvoren u jesen 1927. godine. Ankara Palas pokazuje karakteristike prvog turskog nacionalnog arhitektonskog pokreta. Hotel je bio osmišljen kao mesto za održavanje važnih političkih i društvenih skupova, naročito tokom prvih godina Turske Republike.
Hotel ima približno kvadratnu osnovu 70×70 m. Njegovo arhitektonsko rešenje se može opisati kao klasično sa centralnim unutrašnjim zastakljenim holom. U njemu su nekada bili staklena bašta i naknadno naručene, bogato obrađene hrastove stepenice, koje su vodile na prvi sprat. Oko ovog centralnog prostora sa stubovima i galerijama nalazile su se ostale prostorije hotela, među kojima su bile najznačajnije velika dvorana za prijeme i balove i trpezarija. Deo hotela su bile i lepo uređena biblioteka i velika bašta. Celokupna unutrašnja oprema hotela naručivana je uglavnom iz Beča. Reprezentativni prostori ovog hotela koriste se i danas za prijeme domaćih i stranih delegacija i uglednih gostiju iz zemlje i sveta.
Važno je napomenuti da je Ahmet Kemalettin (1870-1927), poznatiji kao Mimar Kemalettin, bio jedan od najpoznatijih turskih arhitekata kasnog perioda otomanske arhitekture, odnosno prvih godina nakon uspostavljanja Turske Republike. On je bio jedan od predvodnika prvog turskog nacionalnog arhitektonskog pokreta. Školovan na Istanbulskom Tehničkom Univerzitetu i Technische Hochschule Charlottenburg u Berlinu, Mimar Kemalettin je odigrao pionirsku ulogu u formiranju prve stručne organizacije graditelja u Otomanskom carstvu „Društvo otomanskih arhitekata i inženjera”.
Predsednička palata Cumhurbaşkanliği Sarayi
Iako prvobitno osmišljena kao kancelarija premijera, palati se sredinom 2014. godine menja namena i koristi se kao novo sedište predsedništva. Zgrada je izgrađena unutar Ataturkove šume (AOC), koju je prvi predsednik Turske republike, Mustafa Kemal Ataturk, 1937. godine donirao državi.
Predsednička palata se sastoji od glavne i dve pomoćne zgrade koje se koriste za sastanke i posete šefova država. Kompleks se prostire se na površini od 300 000 kvadratnih metara. Inspirisana otomansko-seldžučkom arhitekturom, nova predsednička palata ima 1150 soba, botaničku baštu, sobe za satelitske i vojne komunikacione sisteme, jedinstven park i kongresni centar uključujući i novo mesto boravka za porodice predsednika sa preko 250 soba. Kompleks takođe poseduje džamiju kapaciteta za 4 000 vernika, kao i višenamenski kulturni centar.
Projektant ovog zdanja bio je arhitekta Šefik Birkie. Pomenuto zdanje krase visok estetski kvalitet i bogatstvo sadržaja. Ono predstavlja odličan primer uspešne adaptacije jednog tradicionalnog arhitektonskog stila novim konstruktivnim tehnikama i materijalima. Međutim i pored svih epiteta, ovaj kompleks je još i danas predmet brojnih kontroverzi i kritika na račun visokih troškova izgradnje i kršenja zakona o prostornom planiranju.
Arhitektonski izraz i tradicija jednog naroda stvaraju se i nadograđuju vekovima. Turska, Ankara i njen Otomanski duh su svakako potvrda za to. Očuvanje tradicionalne arhitekture i njena implementacija u savremenom graditeljstvu nedvosmisleno, govore o kulturnom identitetu jednog naroda i njegovoj ljubavi prema svojoj zemlji.
Srbija takođe poseduje veliko istorijsko arhitektonsko nasleđe koje se uglavnom oslanja na tradicije vizantijskog graditeljstva. Nebrojeno je uspešnih primera iz novije istorije, ali bi bilo korisno navesti samo neke od njih, kao što su zgrada Patrijaršijskog dvora na Kosančićevom vencu u Beogradu, delo arhitekte Viktora Viktoroviča Lukomskog, kao i kompleks Kraljevskog dvora na Dedinju, delo arhitekte Živojina Nikolića i akademika Nikolaja Krasnova. Ono što odlikuje ove građevine jesu sklad, proporcija i vanvremenski karakter. One, uz mnoštvo drugih, poseduju ogroman inspirativni potencijal koji bi mogao poslužiti kao nadahnuće novim generacijama naših stvaralaca u kreiranju jednog prepoznatljivog arhitektonskog stila. Na kraju bih napomenuo da su za rad na ovoj priči korišćene crno-bele ilustracije kako bi se što bolje sagledali svi detalji i naglasila estetska vrednost predstavljenih objekata.
Tekst: Siniša Prvanov (Bilkent Univerzitet, FADA/IAED, Ankara)